توازن عدل و نفی ستم: طلب الهی برای پرهیز از ظلم به دیگران

مقدمه:

صحیفه سجادیه، منشور معنویتی است که امام زین‌ العابدین (علیه السلام) به عنوان میراثی گرانبها برای شیعیان و تمامی جوامع انسانی به ارمغان آورده‌اند. این مجموعه دعایی، فراتر از نیایش و درخواست، گنجینه‌ای از حکمت، اخلاق و عرفان است که راهنمای سلوک و کمال انسان را ترسیم می‌کند. 

فراز "اللَّهُمَّ فَکَمَا کَرَّهْتَ إِلَیَّ أَنْ أُظْلَمَ فَقِنِی مِنْ أَنْ أَظْلِمَ" از دعای چهاردهم، با ظرافت و دقت، به اصل مهم عدالت‌خواهی و پرهیز از ستم بر دیگران می‌پردازد. 

این فراز از این دعای شریف، نه تنها بیانگر تنفر از ظلم، بلکه درخواست برای حفظ از ارتکاب ظلم است و نشان‌دهنده آگاهی از تأثیر مخرب ظلم بر روح و روان انسان است. 

در این تحلیل، با استناد به آیات قرآن کریم، به تبیین مفهوم عدالت، ظلم، تأثیر حس عدالت‌خواهی بر رفتار انسان، و لزوم مراقبت از نفس در برابر وسوسه‌های شیطانی می‌پردازیم.
 

متن و ترجمه فراز دعا:

(۱۰) اللَّهُمَّ فَکَمَا کَرَّهْتَ إِلَیَّ أَنْ أُظْلَمَ فَقِنِی مِنْ أَنْ أَظْلِمَ.

خدایا! همان طور که ستم کردن دیگران را بر من در نظرم ناخوشایند جلوه دادی، مرا از این‌که بر دیگران ستم ورزم حفظ فرما.

 

شرح و تحلیل فراز دعا:

این فراز، با بیان رابطه‌ای عمیق بین احساس ناخوشایند ناشی از ظلم و پرهیز از ارتکاب ظلم، به قلب حقیقت عدالت‌خواهی می‌پردازد. 

حضرت امام زین‌ العابدین (علیه السلام) از خداوند متعال می‌خواهند که همان‌طور که ظلم را برای ایشان ناخوشایند جلوه داده‌اند، از ستم ورزیدن به دیگران نیز ایشان را حفظ فرمایند. 

این درخواست، نشان‌دهنده این است که تنفر از ظلم، باید به یک احساس درونی و عمیق تبدیل شود که انسان را از ارتکاب ظلم باز دارد.

عبارت "فَقِنِی مِنْ أَنْ أَظْلِمَ" (مرا از این‌که بر دیگران ستم ورزم حفظ فرما) نشان‌دهنده یک درخواست فعال و مستمر برای حفظ از گناه است. 

این درخواست، نشان می‌دهد که انسان باید همواره مراقب نفس خود باشد و از ارتکاب اعمالی که به دیگران آسیب می‌رساند، خودداری کند.
 

استنادات قرآنی:

آیات متعددی در قرآن کریم، به این مفاهیم اشاره دارند. در ادامه به برخی از این آیات اشاره می‌شود:

* آیه ۸ سوره مائده:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ»
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برای خدا قیام‌کنندگان به دادگری باشید و به عدالت گواهی دهید. و دشمنی گروهی شما را بر آن ندارد که عدالت نکنید، عدالت کنید که به تقوا نزدیک‌تر است. و از خدا پروا کنید که خداوند به آنچه انجام می‌دهید آگاه است.»

پیوند آیه با دعا: درخواست دعا برای دوری گزیدن از ظلم، نیازمند عدالت‌ورزی مطلق است. خداوند متعال در این آیه، حتی دشمنی و حس کینه را نیز توجیه‌کننده خروج از عدالت نمی‌داند.

* آیه ۱۳۵ سوره نساء:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقِیرًا فَاللَّهُ أَوْلَى بِهِمَا…» 
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید، عدالت‌پیشه و برای خدا شهادت‌دهنده باشید، هرچند (این) به زیان خودتان یا پدر و مادر و نزدیکان‌تان باشد؛ چه او توانگر باشد یا نیازمند، خدا به آن دو سزاوارتر است (تا شما). پس از هوای نفس پیروی نکنید تا عدالت ورزید…»

پیوند آیه با دعا: فراز دعا درباره نفرت از ظلم و درخواست حفاظت از ارتکاب آن است؛ این آیه دقیقا مسئولیت اجتماعی و فردی برای رعایت قسط را بیان می‌کند، حتی اگر بر ضد منافع شخصی باشد.
 

آیات تکمیلی مرتبط با این فراز دعا

در این فراز تاکید اصلی بر ناخوشایند جلوه‌دادن ظلم نسبت به خود و درخواست برای دوری از ظلم به دیگران است. آیات قرآنی بسیار متعدد و مهمی درباره قبح ظلم و عدالت‌ورزی وجود دارد، از جمله:
 

الف. قبح ظلم و نفرت الهی از ظلم:

* آیه ۱۰۱ سوره هود:
«وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلَکِن ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ…»
«و ما به آنان ستم نکردیم، بلکه آنان به خودشان ستم کردند…»

توضیح: دلالت بر این که ظلم، پیش از هر کس، دامنگیر خودِ ظالم است و مذمومیت ذاتی دارد.

* آیه ۱۰۸ سوره آل عمران:
«...وَمَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْمًا لِّلْعَالَمِینَ»
«...و خداوند ستمی برای جهانیان نمی‌خواهد.»

توضیح: بیان مطلق اراده الهی بر نفرت از هر نوع ظلم و عدالت‌دوستی کامل خداوند.
 

ب. دوری مؤمن از ظلم و درخواست یاری الهی برای ترک ظلم:

* آیه ۳۱ سوره مریم:
«وَجَعَلْنِی مُبَارَکًا أَیْنَ مَا کُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصَّلَاةِ وَالزَّکَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا»
«و هر جا که باشم مرا با برکت ساخته، و تا زنده‌ام به نماز و زکات سفارش کرده است.»

توضیح: این آیه درباره حضرت عیسی علیه ‌السلام است.

* آیه ۱۷ سوره قصص:
«قَالَ رَبِّ بِمَا أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیرًا لِّلْمُجْرِمِینَ»
«گفت: پروردگارا، به پاس نعمتی که بر من ارزانی داشتی، من هرگز پشتیبان مجرمان نخواهم بود.»

توضیح: دعای حضرت موسی (علیه السلام) برای حفظ از همکاری با ظلم و مجرمین، مصداق روشن مضمون این فراز دعای چهاردهم صحیفه سجادیه.
 

ج. عدالت‌طلبی و مراقبت از نفس در برابر ظلم:

* آیه ۱۵۲ سوره انعام:
«...وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ کَانَ ذَا قُرْبَى…»
«...و هرگاه سخن گویید، عدالت بورزید، هر چند بر زیان خویشاوند باشد…»

توضیح: این آیه، دستور قسط و پرهیز از ظلم است.

* آیه ۷۰ سوره اسراء:
«وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ…»
«و به راستی، فرزندان آدم را گرامی داشتیم…»

توضیح: ظلم در تضاد با کرامت انسانی است و خداوند انسان را گرامی داشته است.
 

جمع‌بندی و نکات تکمیلی:

این فراز از دعای چهاردهم صحیفه سجادیه، گنجینه‌ای از حکمت و اخلاق است که می‌تواند راهنمای ما در مسیر زندگی باشد. 

این فراز دعا، با تأکید بر لزوم پرهیز از ظلم و ستم، و با بیان رابطه‌ای عمیق بین احساس ناخوشایند ناشی از ظلم و پرهیز از ارتکاب ظلم، به ما یادآوری می‌کند که عدالت، یک ارزش والا و ضروری است.

در حقیقت، این فراز بیانگر یک اصل اساسی در اخلاق و معنویت است: همان ‌طور که دوست داریم به ما ظلم نشود، نباید به دیگران ظلم کنیم. این اصل، بر پایه برابری و احترام به حقوق دیگران استوار است.

درک این اصل، نیازمند خودشناسی و مراقبت از نفس است. انسان باید همواره مراقب باشد که وسوسه‌های شیطانی او را به سمت ظلم و ستم سوق ندهند. همچنین، باید تلاش کند تا با تقویت حس عدالت‌خواهی و همدلی با دیگران، از ظلم به دیگران پرهیز کند.
 

با توجه به این فراز دعا، می‌توان نتیجه گرفت که:

* ظلم، یک عمل شنیع و ناپسند است که باید از آن پرهیز کرد.

* حس عدالت‌خواهی، باید در وجود انسان تقویت شود.

* انسان باید همواره مراقب نفس خود باشد و از ارتکاب اعمالی که به دیگران آسیب می‌رساند، خودداری کند.

* مؤمنان، باید در برابر ظلم و ستم ایستادگی کنند و از حقوق دیگران دفاع کنند.

در نتیجه، این فراز نورانی دعا، نه تنها یک دعای زیبا و معنوی، بلکه یک فراخوان به عدالت، اخلاق، و معنویت است. با تکیه بر این فراز و آموزه‌های آن، می‌توانیم به سوی جامعه‌ای آرمانی، سالم و مقاوم گام برداریم.

نویسنده: سیدامیرحسین موسوی تبار
منبع: تحریریه راسخون
© استفاده از این مطلب، فقط با ذکر منبع بلامانع است.